Filosofen kunnen zichzelf slecht introduceren, dat geldt al helemaal voor de Fransen. Als ik vragen kreeg over Gaia, de hoofdrol in Bruno Latours Oog in oog met Gaia, wist ik nooit goed waar ik heen kon verwijzen. Ik mompelde iets over een immanente, heterogene vervanging van De Natuur en zei dat je echt zelf het boek moest lezen. Maar dat leek eerder af te schrikken dan uit te nodigen.
Misschien heb ik nu die introducietekst gevonden. In de uitgebreide catalogus van de Critical Zones tentoonstelling in ZKM Karlsruhe zit een artikel van Timothy M. Lenton en Sébastian Dutreuil, What exactly is the Role of Gaia? Daarin proberen ze wat problemen uiteen te zetten die ze hebben met het dominante verhaal over de leefomstandigheden van de aarde.
The providential story is het verhaal van een aarde die wonderbaarlijk precies de juiste omstandigheden had voor leven. Het leven hoefde zich enkel ‘aan te passen’ aan die omgeving. De atmosfeer, de oceanen, de aardkorst, ze vormen niets meer dan een extern raamwerk voor leven. De aarde als een harmonieus paradijs, maar wie heeft dat paradijs gecreëerd? Is er een kracht buiten de aarde en het leven? Het klinkt haast bijbels.
Het grootste probleem van dit verhaal is dat leven niet passief ‘in’ zijn omgeving zit, maar die actief kneed, verandert en naar zijn hand zet. Organismen nemen chemicaliën uit de omgeving en geven er andere chemicaliën voor terug. En dat geeft mogelijkheid voor ander leven om zich staande te houden. Als we deze keten van metabolisme volgen, dan wordt duidelijk dat geen enkel organisme een onaangeraakte ‘omgeving’ bewoont; wat het omgeeft zijn alle chemische transformaties van andere organismes die ervoor of ernaast leven. ‘Habitability is a joint venture.’
Nog een aanwijzing dat het verhaal niet klopt. In de providential story heeft de atmosfeer toevallig de juiste samenstelling voor leven: 78% stikstof, 21% zuurstof, 0.04% CO2 en nog heel wat andere stoffen in kleinere hoeveelheden. James Lovelock merkte in de vorige eeuw op dat dit niet het equilibrium is van deze stoffen. Methaan en zuurstof kunnen bijvoorbeeld niet bij elkaar komen zonder te reageren tot CO2 en water. Hoe kan het dan toch dat methaan en zuurstof in deze ver-van-equilibrium-hoeveelheden in de atmosfeer zit? Dat is het resultaat van het leven op aarde; archaea, cyanobacteriën, algen en planten. Zonder de activiteit van leven zou de atmosfeer snel onbewoonbaar worden voor datzelfde leven. Leven bevindt zich niet in een van nature bewoonbare atmosfeer, maar onderhoudt en creëert die.
(Maak het Leven daarmee niet de nieuwe superactor, daar is het aandeel te klein voor. Het is eerder een intra-actor, imposant zoals de rol van kruipolie in een motor imposant is: het zit overal tussen, komt tot in de verste hoekjes, medieert.)
Zo blijkt dat de Earth System Sciences, de wetenschappen van Lenton en Dutreuil, nogal wat methodologie delen met de Actor-Netwerk Theorie van Latour. Hoe respecteer je al die verschillende handelingsvermogens die samen hun eigen omgeving creëren? Hoe houd je het idee van de aarde als een harmonieuze, passieve achtergrond voor het leven (de rol die Natuur vaak inneemt) op afstand? Simpelweg door niet te snel te definiëren wie er verantwoordelijk is voor de bewoonbaarheid van deze planeet. Het verhaal van het leven op aarde is geen detective, er is niet niet één oorsprong of schepper van een gunstig leefklimaat, maar enkel de verzamelde activiteit van al die organismen die tegelijkertijd omgeving en omgeven zijn. Doe je dat wel, dan reduceer je de activiteit van alle andere organismen tot simpelweg bewonen en aanpassen aan die onveranderlijke entiteit die nu achtergrond is geworden. ‘Please accept not knowing what sort of character it is, and let it be defined not by what it is (or rather what you wrongly believe it is) but by what it does,’ schrijven de auteurs. Juist, de lijfspreuk van de Actor-Netwerk Theorie. Zijn is handelen.
(Overigens is dat niet toevallig: Lenton, Dutreuil en Latour werken veel samen.)
‘Gaia is the Name of This Cascade of Entangled Metabolisms,’ zo heet de laatste paragraaf. De tekst zet het probleem waar Gaia een reactie op is duidelijk neer. De rol van Gaia is het leefklimaat als passieve, harmonieuze achtergrond te vervangen door een actieve, heterogene en intern conflicterende binnenkant.
Gaia is de interactie tussen Leven en haar consequenties. We kunnen ons niet beroepen op een van nature harmonieuze wereld, die voorafgaand aan al het leven al een gunstig leefklimaat is. Het klimaat is een resultaat, en alles behalve harmonieus. ‘Each [organism] modifies the habitability range of the others.’ De rol van Gaia is dus bovenal een politiserende: het laat zien dat er niet een manier is om los van elkaar te leven. Op zoek naar de stabiele achtergrond vinden we alleen elkaar. (Enter Waar kunnen we landen/Down to Earth)
tjesseriemersma.com 
Interessant Tjes!